Na pytanie czytelnika portalu trojmiasto.pl odpowiada mec. Marcin Muza, radca prawny, młodszy partner Kancelarii MGS

„Pracuję w pracach interwencyjnych, mam 54 lata i posiadam lekką grupę inwalidzką. Pracuję od poniedziałku do piątku po 8 godzin dziennie, jednak bywa, że pracodawca wymaga ode mnie przyjścia do pracy w sobotę na 8 godzin i w niedzielę na 10. Czy ma takie prawo? Co stanie się, kiedy mu odmówię? Moje zdrowie nie pozwala na taki wymiar pracy.”

Zgodnie z art. 151 par. 1 kp praca wykonywana ponad obowiązujące pracownika normy czasu pracy, a także praca wykonywana ponad przedłużony dobowy wymiar czasu pracy, wynikający z obowiązującego pracownika systemu i rozkładu czasu pracy, stanowi pracę w godzinach nadliczbowych. Praca w godzinach nadliczbowych jest dopuszczalna w razie: 1) konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii; 2) szczególnych potrzeb pracodawcy.

Za pracę w godzinach nadliczbowych pracownikowi przysługuje oprócz normalnego wynagrodzenia dodatek (w wysokości 50 lub 100 proc. wynagrodzenia, w zależności od tego na jaką porę przypadają godziny nadliczbowe). Praca w godzinach nadliczbowych może być rekompensowana także przez udzielenie czasu wolnego. Zgodnie bowiem z art. 151(2) kp pracownikowi, który wykonywał pracę w dniu wolnym od pracy wynikającym z rozkładu czasu pracy w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy, przysługuje w zamian inny dzień wolny od pracy udzielony pracownikowi do końca okresu rozliczeniowego, w terminie z nim uzgodnionym. Termin wykorzystania tego dnia powinien być uzgodniony z pracownikiem. Udzielenie dnia wolnego jest obowiązkiem pracodawcy.

Choć nie zostało to wyrażone wprost w przepisach Kodeksu pracy to przyjmuje się (w orzecznictwie sądów oraz doktrynie prawa), że praca w godzinach nadliczbowych jest obowiązkiem pracownika. Jako źródła tego obowiązku wskazuje się m.in. na konieczność dbania o dobro zakładu pracy (art. 100 §2 kp) lub obowiązek stosowania się do poleceń przełożonych, jeśli dotyczą one pracy i nie są sprzeczne z przepisami prawa (art. 100 §1 kp).

Nieuzasadniona odmowa wykonywania pracy w godzinach nadliczbowych może być podstawą do nałożenia kary porządkowej lub nawet rozwiązania umowy o pracę.

Co do zasady pracownik może odmówić wykonania polecenia pracy w godzinach nadliczbowych, gdy:

1) Należy on do grup pracowników szczególnie chronionych, objętych zakazem pracy nadliczbowej. Do grupy tej zaliczamy:
a) kobiety w ciąży (art. 178 § 1 kp),
b) pracowników opiekujących się dzieckiem do lat 4 bez ich zgody (art. 178 § 2 kp),
c) pracowników młodocianych (art. 203 § 1 kp),
d) pracowników niepełnosprawnych, chyba że lekarz przeprowadzający badania profilaktyczne lub – w razie jego braku – lekarz sprawujący opiekę nad tym pracownikiem wyrazi na to zgodę (art. 15 ust. 3 ustawy z 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych),
e) pracowników pracujących na stanowiskach pracy, na których występują przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia, jeżeli praca nadliczbowa podyktowana jest szczególnymi potrzebami pracodawcy (art. 151 § 2 kp).
(2) Zostały już przekroczone dopuszczalne limity godzin nadliczbowych. Polecenie pracodawcy, jako niezgodne z prawem, nie jest dla pracownika wiążące (na podstawie art. 100 § 1 kp),
(3) Pracodawca korzysta ze swojego uprawnienia w sposób sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa lub zasadami współżycia społecznego (na podstawie art. 8 kp). Wskazać tu należy, że skorzystanie z tego uprawnienia na tej podstawie zarezerwowane jest raczej dla sytuacji wyjątkowych. Przyczyną odmowy nie może być np. zmęczenie pracownika.

Z listu czytelnika wynika, że zalicza się on do grupy pracowników niepełnosprawnych, o których mowa w art. 15 ust. 3 ustawy z 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Przepisy tego aktu prawnego stosuje się bowiem między innymi do osób, których niepełnosprawność została potwierdzona orzeczeniem o zakwalifikowaniu przez organy orzekające do jednego z przyjętych stopni niepełnosprawności. Art. 3 tej ustawy wskazuje na trzy stopnie niepełnosprawności, tj. 1) znaczny, 2) umiarkowany i 3) lekki. Do lekkiego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu, powodującej w sposób istotny obniżenie zdolności do wykonywania pracy, w porównaniu do zdolności, jaką wykazuje osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną, lub mająca ograniczenia w pełnieniu ról społecznych dające się kompensować przy pomocy wyposażenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub środki techniczne.

Ochrona, którą przewiduje art. 15 ust. 3 przywołanej ustawy dotyczy wszystkich niepełnosprawnych, którzy przedstawią pracodawcy orzeczenie potwierdzające niepełnosprawność, w tym także pracowników o orzeczonej niepełnosprawności w stopniu lekkim. Tym samym, po przedstawieniu przez czytelnika tego orzeczenia pracodawca nie może powierzyć mu wykonywania pracy w godzinach nadliczbowych. Wskazuję jednocześnie, że ochrona, o której mowa powyżej jest wyłączona w sytuacji osób zatrudnionych przy pilnowaniu oraz gdy, na wniosek osoby zatrudnionej, lekarz przeprowadzający badania profilaktyczne pracowników lub w razie jego braku lekarz sprawujący opiekę nad tą osobą wyrazi na to zgodę. W związku z tym polecenie czytelnikowi pracy w godzinach nadliczbowych będzie możliwe wyłącznie w sytuacji, gdy mowa będzie o pracy przy pilnowaniu lub po uzyskaniu zgody lekarza.”

Artykuł dostępny również w portalu trojmisto.pl pod wskazanym linkiem:

https://m.trojmiasto.pl/praca/Kiedy-pracownik-moze-odmowic-nadgodzin-n121468.html